Divan Edebiyatında Nazım Türleri

Nazım türü, manzumenin konusuna ilişkin özelliği ifade eden bir kavramdır.

Nazım biçimi ile Nazım türü birbirinden farklı kavramlardır:

Nazım biçimi: Manzumenin şekilsel özellikleri (ölçü, kafiye, nazım birimi vb.)
Nazım türü: Manzumenin konusu.

Divan edebiyatında önemli nazım türleri şunlardır:

1. Bahariyye, Bahariyyat, Nevruziyye
2. Esmaü’l Hüsna
3. Fahriyye
4. Gaza-name (=Gazavat-name, Zafer-name, Fetih-name, Cenk-name, Şeh-name)
5. Hicviyye
6. Hilye ve Şemail
7. Kıyafet-name
8. Maktel
9. Methiye
10. Menakıbname – Vilayetname
11. Mersiye
12. Mevlid
13. Miraciyye
14. Muamma ve Lûgaz
15. Münacat
16. Na’ât
17. Pend-name
18. Saki-name
19. Surname
20. Şehrengiz

Divan Edebiyatının Önemli Nazım Türleri Şunlardır:

• Naatlar, Hz. Muhammed’in vasıflarını överek anlatan şiirlerdir.
• Ka’b bin Züheyr, Arap edebiyatındaki ilk örneğini vermiştir (Hırka hadisesi-caize geleneği).
• Fars edebiyatından Hakim-i Senayi, Nizami, Attar, Sadi-i Şirazi, Hüsrev-i Dihlevin naat türünde örnekler veren önemli sanatçılardır.
• Arap edebiyatında “medhiyye”; Fars edebiyatında “sitayiş”; Türk edebiyatında “naat” şeklinde adlandırılmıştır.
• Naatlarda genellikle kaside nazım biçimi tercih edilmiştir.
• Türk edebiyatındaki ilk naat örneği Kutadgu Bilig adlı eserde yer almaktadır.
• Fuzuli’nin “Su Kasidesi” adlı eseri Türk edebiyatının en meşhur naat örneğidir.
• Bazı şairler çok sayıda naat kaleme aldıkları için “Na’ti” unvanıyla anılmıştır.
• Nazim’in tamamı naat türündeki manzumelerden oluşmuş bir ”divan’ı vardır. Nazim aynı zamanda Türk edebiyatında en çok naat kaleme alan sanatçıdır.
• Nahifi’nin 788 beyitten oluşan Hicretü’n Nebi adlı mesnevisi naat türünde yazılmış bir müstakil eser örneğidir.

İslam, tasavvuf, gelenek ve görenekleri temel alarak hemen her konuda ahlaki öğütlerin verildiği manzum veya mensur eserlere pend-name adı verilir.

Pend-name türünün şekillenip yaygınlık kazanmasında özellikle Feridüddin Attar’ın “Pend-name” adlı eserinin önemli bir etkisi vardır.

• Sadi’nin “Bostan” ve “Gülistan” adlı eserleri;
• Genceli Nizami’nin “Mahzenü’l Esrar” adlı eseri;
• Emir Keykavus’un (oğlu Geylanşah için yazdığı) “Kabus-name”si

nasihat-name türünün gelişiminde önemli katkıları olmuştur. Örneğin; Kabus-name bir delikanlının hayata dair bilmesi gereken birçok konu ile ilgili öğütler içermektedir.

Hükümdarlara hikmet dersi vermek için yazılmış Beydaba’nın Kelile ve Dimne adlı hayvan hikâyeleri de nasihat-nameleri besleyen eserler arasındadır.

Nasihatnamelerde ayet, hadis iktibaslarına, atasözlerine, kıssa ve hikâyelere, yer verilebilir.

Atasözü ve kıssalardan yararlanma konusunda özellikle Güvahi’nin Pend-name adlı eseri önemli bir örnektir.

Pend-name türündeki eserlerle ilişkili diğer türler: Siyasetname, Mevize, Fütüvvet-name

Mevize Nedir?

Vaaz konularının ayet, hadis ve menkıbelerle süslenerek sıralandığı vaaz ve öğüt kitaplarıdır.

Güvahi’nin Pend-name adlı eserinden alınan aşağıdaki bölümler, atasözlerinin ışığında sosyal bir konu (giyim kuşam) ile ilgili şairin ve toplumun görüşleri akatarılır.

El-Mevize

Libas ile yüce safdan inilmez
Deve çökdükdeyir bulur dinilmez
Tonandukda veli fikr it gerisin
Libasının özüne düşerisin
Bilen mikdarını haddinden aşmaz
Yolın tut olma gevdügi yaraşmaz
Utan kendüne böyle söz didürme
Görenlere kalaylı koz didürme
Sakın andan ki halka buluşuban
Seni utanduralargülişüben

Anadolu sahasındaki ilk pend-name örneği Yunus Emre’nin Risaletü’n Nushiyye adlı eseridir.(Kaynak: Emine Yeniterzi)

Çocuklara yönelik olarak yazılan pend-name örnekleri:

• Ahmed-i Dai —Vasiyyet-i Nuşirevan
• Nabi—Hayriyye (Hayri-name)
• Sünbülzade Vehbi — Lutfiyye

Türk edebiyatında pend-name türünün üç önemli ismi: Şem’i, Güvâhi, Edirneli Nazmi.

• Sakiye hitaben yazılmış içki ve meyhane kültürünü dile getiren manzumelerdir.
• Sahba-name veya işret-name şeklinde de adlandırılabilir.
• Sakinamelerin kaynağı Arap edebiyatındaki “hamriyat” türündeki eserlerdir.
• Fars edebiyatındaki ilk sakiname örneği Nizami’nin İskender-name adlı eserinin içerisinde yer almaktadır.
• Türün tasavvufi ilk örneği Selman-ı Saveci’nin Tevhidadlı terkib-i bendidir.
• Zuhuri’nin 804 beyitlik sakinamesi İran edebiyatının en hacimli sakiname örneğidir.
• Sakinamelerde daha çok mesnevi ve terkib-i bend nazım biçimi tercih edilir.
• Türk edebiyatındaki ilk sakiname örneği Ahmedi Dai tarafından terci-i bend şeklinde kaleme alınmıştır.
• XIV. yüzyılda Harizmi’nin Mahabbet-name adlı mesnevisinde bölüm sonlarında sakiye hitaben yazılmış ikişer beyit bulunmaktadır. Bu beyitler de yine sakiname türünün ilk örneklerindendir.
• İlk müstakil sakiname ise İşret-name adıyla Revani’ye aittir.
• Fuzuli’nin Farsça olarak kaleme aldığı Heft-Cam adlı 327 beyitlik mesnevisi edebiyatımızdaki önemli sakiname örneklerindendir.
• Nevizade Atai’nin 1583 beyitlik mesnevisi bu türün en başarılı örneğidir.
• Ali Şir Nevai’nin Fevaidü’l Kiber adlı divanı içinde başarılı bir sakiname örneği vardır.

Genel olarak düğün törenlerini anlatan edebî eserlerdir.

Millî bir nazım türü olan surnamelerde evlilik, sünnet hatta doğum nedeniyle düzenlenen şenlik, ziyafet ve düğünler konu edilir.

• Sûr-ı hümâyûn: Padişah ve ailesiyle ilgili sur-namelere verilen ad.
• Sûr-ı hitan: Sünnet vesilesiyle yazılan surna-melere verilen ad.
• Sûr-ı arus: Evlilik vesilesiyle yazılan surname-lere verilen ad.
• Sûr-ı viladet: Doğum vesilesiyle yazılan surna-melere verilen ad. Surnameler 16. yüzyıldan itibaren edebî bir tür hâline gelmiştir.
• Sûriyye: Kaside biçiminde yazılan surnamelere verilen ad.

Mesnevi Şeklinde Yazılan Surnameler:

Türün en güzel örnekleri mesnevi şeklinde müstakil eserler olarak yazılmıştır. Türk edebiyatında bilinen ilk müstakil surname Gelibolulu Ali’nin XVI. yüzyılda Şehzade Mehmet’in düğününü anlattığı 2275 beyitlik Camiü’l Hubur Der Mecalisi’s Sürur adlı mesnevisidir.

• Şehrengizin kelime anlamı “şehir karıştıran” şeklindedir.
• Şehrengizler işledikleri konu açısından ikiye ayrılabilir:

1. Bir şehrin güzelliklerini metheden şehrengizler
2. Bir şehrin güzellerini metheden şehrengizler

• Türk edebiyatında görülen millî bir nazım türüdür.
• Şehrengizler için ayrıca “medh-i huban, vasfı huban, şehr-aşub, nigar-name’ gibi adlandırmalar mevcuttur.
• Şehrengiz türünün Türk edebiyatındaki ilk örneği 16. yüzyıldan Mesihi’ye aittir. Mesihi’ye ait bu eserin adı Edirne Şehrengizi’dir.
• Zati tarafından kaleme alınan Edirne Şehrengizi de yine şehrengiz türünün örnekleri arasındadır.
• Lamii Çelebi, şehrengiz türünde kaleme aldığı eserlerinde şehir özelliklerinin yanı sıra mimari özelliklere de yer vererek türe dair yenilikler getiren isimlerden biri olmuştur.

Ayrıca bakınız ⇒

Divan Edebiyatı

• Divan Edebiyatı Genel
• Divan, Divançe, Divan Edebiyatı
• 11.12.Yüzyıl Geçiş Dönemi
• 13.14.Yüzyıl Türk Edebiyatı
• 15.Yüzyıl Türk Edebiyatı
• 16.Yüzyıl Türk Edebiyatı
• 17.Yüzyıl Türk Edebiyatı
• 18.Yüzyıl Türk Edebiyatı
• Divan Edebiyatı Şairleri ve Eserleri
• Divan Edebiyatı Mazmunları
• Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri
• Edebi Sanatlar/Söz Sanatları
• Divan Edebiyatında Nesir
• Divan Şiirinin Kaynakları
• Divan Şiirinde İslami Motifler
• Divan Şiirinde Mitoloji
• Aruz Ölçüsü