İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Konu Testleri

» İslamiyet Öncesi Edebiyat
» Sözlü Edebiyat (sav-sagu-destan-koşuk) (5.yy-8.yy.),
» Yazılı Edebiyat (Göktürk Yazıtları-Uygur Metinleri) (8.yy-10.yy.)
» Geçiş Dönemi Edebiyatı (11.yy.-12.yy.)

İndir⇒ islamiyet-oncesi-turk-edebiyati-konu-testleri.pdf (2443 indirme )  (Toplam 7 test 100 soru)

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

• İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatı, 7. ve 8. yüzyıllarda Orta Asya’da doğup gelişen edebiyattır.
• Bu edebiyat, göçebe bir toplumun kültürünü yansıtır.
• Av şenliklerinde (şölenlerde), “yuğ” denilen cenaze törenlerinde… ozanların (bunlara şaman, kam, baksı gibi adlar verilirdi) “kopuz” denilen sazın eşliğinde söyledikleri şiirler ve destan parçaları, o dönemin sözlü edebiyatını oluşturuyordu.
• “Toplumun dünya görüşünü, kültürünü; olaylar ve insan davranışları karşısındaki tavrını özetleyen özlü sözler” diye tanımlanan “savlar (atasözleri)” sözlü ürünlerin öteki örnekleriydi.
• Bu dönemin sözlü ürünleri, içlerinde ozanının adı geçmeyen (anonim) ürünlerdi.
• Sözlü ürünlerden günümüze ulaşabilen örnekleri Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügati’t Türk adlı Arapça–Türkçe sözlüğünden; destanları da Çin, İran, Arap kaynaklarından öğreniyoruz.

İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatı başlıca iki kola ayrılır:
1) Sözlü edebiyat
2) Yazılı edebiyat

1) SÖZLÜ EDEBİYAT

SAV: Bugünkü atasözlerinin benzeri olan sözlü ürünlerdir. Bunlarda o dönemlerdeki Türk toplumunun, sosyal yaşayışa, insan davranışlarına, doğa olaylarına ilişkin görüşleri dile getirilmiştir.

• Ermegüge bulut yük bolur.
(Tembele bulut yük olur.)

• Aç ne yimes, tok ne times.
(Aç ne yemez, tok ne demez.)

• Yıgaç ucunga yil tegir, körglüg kişige söz kelir.
(Ağaç ucuna yel değer, güzel kişiye söz gelir.)

• Ay tolun bolsa elgin imlemes.
(Dolunay haline gelen ay, el ile gösterilmez.)

SAGU: “Yuğ” denen ve çoğunlukla önemli kişilerin ölümünde düzenlenen cenaze törenlerinde söylenen yas şiirleridir. Bunlarda, ölenin iyilikleri, erdemleri anlatılır; bu ölümden duyulan acılar yansıtılır. Saka Türklerinin hükümdarı Alp Er Tunga’nın ölümü üzerine söylenen sagu en bilinen örnektir. Şu dizeler bu sagudandır:

Könglüm içün örtedi ([Ölümü] gönlümün içini yaktı)
Yetmiş yaşığ kartadı (Yetmiş yaşına gelmiş gibi ihtiyarlattı)
Kiçmiş ödük irtedi ([O gönül] şimdi geçmiş günleri arıyor)
Tün kün kiçip irtelür (Günler geceler geçse de yine arayacak)

KOŞUK: İslamlık öncesi dönemde “sığır” adı verilen kutsal sürek avlarında; av sonrası yapılan ve “şölen” denilen törensel şenliklerde, “toy” denen dinsel ziyafetlerde, zaferle sonuçlanan savaşlardan sonraki eğlencelerde söylenen şiirlere “koşuk” denirdi. Bunlar, saz eşliğinde söylenen şiirlerdi. Bu şiirlerde aşk, doğa sevgisi, yiğitlik, at’a ve savaş araçlarına duyulan ilgi… başlıca tema ve konulardır.

Etil suvı aka turur (İdil suyu aka durur)
Kaya tübi kaka turur (Kaya dibin(i) kaka durur)
Balık telim baka turur (Balık çoktur baka durur)
Kölin takı küşerür (Gölü dahi taşırır)

Bu dizelerin, “doğa”yı konu eden bir koşuktan alındığı görülmektedir.

Şu dizeler de aşk “tema”sını işleyen bir “koşuk”tan alınmıştır.

Yalfın anın közi (Büyülüdür onun gözü)
Yeklin anın özi (Konuktur onun özü)
Tolun ayın yüzi (Dolunaydır onun yüzü)
Yardı menin yürek (Yardı benim yüreğimi)

DESTAN (EPOPE): Destanlar, ulusların, tarihsel belgelerle kanıtlayamadıkları uzak geçmişlerinde yaşanmış ve o ulusun yaşamında derin etkiler yaratmış bir olay çevresinde yüzyıllar içinde oluşturulan uzun, manzum öykülerdir. Bunlarda gerçek olay bir çekirdek olarak kalır; öykü bu olay çevresinde, toplumun hayal gücüyle süslenerek geliştirilir. Son aşamada o ulusun ulusal bir şairi tarafından yazıya geçirilen destan, evrimini tamamlamış olur. Türk destanlarının hiçbiri bir ulusal şairce yazıya geçirilmiş değildir. Bunların konuları hakkında Çin, İran ve Arap kaynaklarından edinilmiş bilgilere sahibiz.

TÜRK DESTANLARI

Türk destanları, Türk tarihin akışı içinde şu başlıklar altında incelenir:

1. Saka Türklerinin Destanları
• Alp Er Tunga destanı: Sakaların İranlılarla savaşlarını anlatan destandır.
• Şu destanı: Bu destan, Saka Türklerinin Makedonya Kralı İskender’le yaptıkları savaşı anlatır.

2. Hunların Destanı
• Oğuz Kağan destanı: Bu destanda büyük Hun hükümdarı Oğuz (Mete)’un Orta Asya’da Türk birliğini ve Hun İmparatorluğu’nu kurması, ölümüne yakın da bu imparatorluğu oğullarına pay etmesi… anlatılır.

3. Göktürklerin Destanları
• Bozkurt destanı: Bu destanda Göktürklerin dişi bir bozkurttan türedikleri anlatılmaktadır.
• Ergenekon destanı: Bu destan, Göktürklerin, Ergenekon denen yerde uzun zaman kalıp çoğaldıktan sonra, bu yere sığamaz olunca, oradan çıkmalarını zorlaştıran demir bir dağı eriterek başka yurtlara doğru açılıp büyük bir devlet kurduklarını anlatır.

4. Uygur Türklerinin Destanları
• Türeyiş destanı: Bu destanda Uygurların erkek bir kurttan türedikleri anlatılır.
• Göç destanı: Bu destanda Moğolistan’da yaşayan Türklerin, yurtlarında yaşadıkları kuraklık ve kıtlık yüzünden göçmek zorunda kalmaları, Çin’in Kansu bölgesine ve Doğu Türkeli’ne göçleri anlatılmaktadır.

ÖRNEK 1
Aşağıdaki dizilerden hangisi, sadece Türk destanlarını kapsamaktadır?
A) Alp Er Tunga – Oğuz – Türeyiş – Şehname
B) Şu – Türeyiş – Gılgamış – Oğuz
C) Türeyiş – Alp Er Tunga – Oğuz – Şu
D) Oğuz – Alp Er Tunga – Ramayana – Şu
E) Şehname – Oğuz – Şu – İlyada
(1975)

ÇÖZÜM:“Türeyiş destanı” Uygur Türklerinin, “Alp Er Tunga destanı” ve “Şu destanı” Saka Türklerinin, “Oğuz Kağan destanı” Hun Türklerinin destanıdır. Yanıt: C

Ulusların eski dönemleriyle ilgili olan, olağanüstülüklerle süslü, uzun doğuş hikâyeleri de diyebileceğimiz destanlar “doğal destan” diye adlandırılır. Yukarıda saydığımız destanlar Türklerin doğal destanlarıdır.

Başka ulusların da doğal destanları vardır ve bunlar, o ulusların ulusal şairlerince yazıya geçirilerek oluşum evrelerini tamamlamış destanlardır.

DÜNYA DESTANLARI

Doğal Dünya Destanları:

• İlyada ve Odysseia (Homeros): Eski Yunanlıların destanı
• Şehname (Firdevsi): İranlıların destanı
• Kalevala (Lönnrot): Finlandiyalıların destanı
• Ramayana (Valmiki): Hint destanı
• Gılgamış: Sümerlerin destanı
• Nibelungen: Almanların destanı
• Şinto: Japonların destanı
• Chanson de Reland: Fransızların destanı
• İgor: Rusların destanı…

Yakın çağlarda gerçekleşen ve ulusların yaşamında derin izler bırakan olaylar üstüne belli kişiler tarafından kaleme alınmış destanlar da vardır. Bunlara “yapay destan” denir.

Yapay Destanlar:

• Kurtarılmış Kudüs (Tasso)
• Çılgın Orlando (Ariosto)
• Kaybolmuş Cennet (Milton)
• Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
• Kuvayı Milliye Destanı (Nâzım Hikmet)
• Maraşın ve Ökkeşin Destanı (Gülten Akın)

2) YAZILI EDEBİYAT

İslamiyetin kabulünden önceki dönemde Türkler iki yazı (alfabe) kullandılar: Göktürk yazısı, Uygur yazısı. Bilinen en eski yazılı metinler Göktürk yazısıyla yazılmıştır. Bunlar, VI. yüzyıldan kalan “Yenisey Yazıtları” ve VIII. yüzyıldan kalan “Göktürk Yazıtları (Orhun Yazıtları)”dır.

NOT: “Yazıt” ya da “kitabe”, bir kimse ya da bir olayın anısını yaşatmak için çoğunlukla taşlar üzerine kazınarak yazılan yazı demektir.

Uyarı: Türk edebiyatının edebi değer taşıyan ilk yazılı örnekleri Göktürk (Orhun) Yazıtlarıdır.

ORHUN YAZITLARI

Dikili taşlar üzerine yazılmış olan bu yazıtlar Göktürklerin tarihinden söz etmektedir. Yazıtlar Orhun (Orhon) Irmağının eski yatağına dikilmiş olduğundan bunlara “Orhun Yazıtları”, “Orhun Kitabeleri” de denmektedir.

İrili ufaklı birkaç dikili taştan oluşan bu yazıtların en önemlileri şunlardır:

• Tonyukuk anıtı: Göktürklerin dört kağanına vezirlik etmiş bulunan Bilge Tonyukuk tarafından 720 yılında yazdırılıp diktirilmiştir.

• Kültigin anıtı: Doğu Göktürklerini elli yıl süren Çin tutsaklığından kurtaran Kutluğ Kağan’ın küçük oğlu ve Bilge Kağan’ın kardeşi Kültigin adına 732’de diktirilmiştir.

• Bilge Kağan anıtı: Kutluğ Kağan’ın büyük oğlu Bilge Kağan adına 735’te diktirilmiştir. Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarının metni hükümdar ailesinden Yulug Tigin tarafından yazılmıştır. Yulug Tigin, edebiyatımızın, bilinen ilk yazarıdır diyebiliriz.

• Göktürk Yazıtları, XVIII. yüzyıl ortalarında bulunmuş, ancak XIX. yüzyıl sonlarında Danimarkalı doğubilimci Vilhelm THOMSEN tarafından okunmuştur (1893).

• Bu yazıtlardaki gelişmiş yazı dili, bunların ilk olmayabileceğini, bu aşamaya gelinceye dek pek çok yazılı ürün verilmiş olabileceği ihtimalini düşündürmektedir.

Not: Uygur yazı dilinin de çok eski ve çağına göre oldukça gelişmiş örnekleri olduğu biliniyor. Örneğin, Aprınçur Tigin’in iki şiiri Turfan kazısında bulunmuş ve okunup yayımlanmıştır.

İSLAMİYET ETKİSİNDEKİ TÜRK EDEBİYATINA GEÇİŞ DÖNEMİ ÜRÜNLERİ

Türkler İslam ordularıyla ilk kez VII. yüzyılın sonlarında Horasan’da ve VIII. yüzyılın ilk yarısında Maveraünnehir’de karşı karşıya geldiler. Bu karşılaşmalarda iki taraf arasında sert çarpışmalar olmuşsa da Türkler yavaş yavaş Müslümanlığı seçmeye başlamışlar ve X. yüzyılın ilk yarısında topluluklar halinde İslam dinine girmişlerdir. Türklerin İslamiyeti kabul etmeleri, bu dinin Önasya’da yayılıp güçlenmesini sağlamıştır.

İslamiyetin kabulünden sonra Türklerin toplum yaşamında önemli değişiklikler olmuş, bu durum Türk edebiyatını da dil, konu, ölçü ve biçim bakımından gittikçe artan ölçülerde etkilemeye başlamıştır.
Batı lehçesi de denilen Oğuzca XIV. yüzyıldan başlayarak Anadolu lehçesi (Osmanlıca) ve Azeri lehçesi olarak iki kola ayrılmıştır.

İslam uygarlığı etkisindeki Türk edebiyatının ilk ürünleri Doğu lehçesinin devamı olan Hakaniye lehçesiyle XI., XII.yüzyıllarda (Karahanlılar devri) yazılmıştır. Hakaniye lehçesi XIV. yüzyılda Çağatay lehçesi adını almıştır.

İslamiyetin etkisine girdikten sonra, Anadolu dışında ve Hakaniye lehçesiyle verilen ilk yapıtlar şunlardır:

1. Kutadgu Bilig:

Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından yazılan bu kitap, aruzla yazılmış ilk Türkçe mesnevidir. 1069’da tamamlanan bu yapıt Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Kara Han’a sunulmuştur. Kitabın adı Türkçedir ve “kutlu olma bilgisi” anlamına gelmektedir. Kitap, insana her iki dünyada mutluluğa ulaşmak için izlenecek yolu göstermek amacıyla yazılmıştır. Kitapta anlatılanlar, dört temel ilkeyi (doğru adalet, saadet [mutluluk], akıl, anlayış; akibet [hayatın sonu]) temsil eden kişiler arasında geçen bir münazara şeklindedir.

• Doğru adaleti Kün-Togdı: hükümdar;
• saadeti Ay-Toldı: vezir;
• akıl ve adaleti Ögdülmiş: vezirin oğlu;
• hayatın sonunu Odgurmış: zahit temsil eder.

Kitapta ideal bir insanın, devletin nasıl olması gerektiği, yöneticilerin görevleri anlatıldığı için, bu kitap yalnız bir ahlak kitabı değil, bir “siyasetname”, bir düşünce yapıtıdır da. 88 başlık altında toplanan kitap 6645 beyittir. Kitapta din, felsefe, eğitim, öğretim, aile düzeni, ahlaklı yasa, töre bilgisi, devlet, siyaset, ordu, spor, edebiyat, sağlık, gökbilim, tarım, hayvancılık, para vb. konuları tartışılmıştır.

2. Divanü Lugati’t Türk:

Divanü Lugati’t Türk, Mahmut tarafından 1072-1075 yılları arasında yazılan bu yapıt “Türk Dilleri Sözlüğü” anlamına gelmektedir. Yazar bu yapıtı, Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla, Arapçadan Türkçeye sözlük biçiminde, 8000’e yakın sözcük üzerinde çalışarak oluşturmuştur. Yapıtta sözcüklerin açıklanışı sırasında tarih, coğrafya, etnografya, folklor ve edebiyat alanlarından bilgiler, örnekler verilmiş olması kitabın değerini artırmakta ve onu Türk dilinin temel kaynaklarından biri durumuna getirmektedir.

3. Divan-ı Hikmet:

Divan-ı Hikmet, kurucusu olan Ahmet Yesevi’nin tasavvufi şiirlerinin toplandığı yapıttır. XII. yüzyılda yazılan bu yapıtta hem hece ölçüsü hem de aruz ölçüsü kullanılmıştır. Hece ile yazılan bölümlerde 4+3 ya da 4+4+4 heceli dizeler yer almış, dörtlük birimi kullanılmıştır.

4. Atebetü’l Hakayık: (Gerçeklerin Eşiği / Basamağı) :

Atebetü’l Hakayık, Edip Ahmet Yükneki tarafından XIII. yüzyılda yazılmış manzum ahlak kitabı. Kitapta ayetlerden, hadislerden de yararlanılarak “ahlaklı olmanın yolları” anlatılmıştır. Cömertliğin, alçakgönüllülüğün erdeminden, kibir ve ihtirasın kötülüğünden; bilginin yararlarından, bilgisizliğin zararlarından, dünyanın dönekliğinden, zamanenin bozukluğundan… söz edilmiştir. Toplam 256 beyitten oluşan yapıt, konu başlıklarına ayrılarak ve aruz ölçüsüyle yazılmıştır.

Uyarı: “İlk İslami yapıtlar” başlığı altında verilen bu dört kitabın yanında XV. yüzyılda Çağataycanın ünlü şairi Ali Şir Nevai tarafından yazılan “Muhakemetü’l Lügateyn” (iki dilin karşılaştırılması) adlı yapıt da önemlidir. ÖSYM, ilk İslami yapıtlarla ilgili sorularda seçenekleri bu beş kitaptan oluşturmuştur.

5. Muhakemetü’l Lügateyn:

Muhakemetü’l Lügateyn, Türkçenin zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmıştır. Türkçeyi Farsça ile karşılaştıran Ali Şir Nevai, Türkçenin de Farsça gibi kültür ve edebiyat dili olduğunu göstermek istemiştir. Türkçedeki eylemlerin, eylem çekimlerinin zenginliğini, Türkçenin cinas ve uyak bakımından sağladığı olanakları anlattıktan sonra sanatçıları, Türkçe yazmaya davet etmiştir. Yazılış tarihi: 1498’dir.

ÖRNEK 2
XI. yüzyıl dil ürünlerinden olan bu eserin değeri, yalnızca Türk dilinin sözcüklerini toplamak, kurallarını ve yöntemlerini bildirmek, ölçülerini açıklamaktan ileri gelmez. Sözcükleri açıklarken tarih, coğrafya, folklor ve edebiyata ilişkin bilgiler, toplumsal yaşayışa ilişkin ipuçları da verir.
Bu paragrafta sözü edilen eser ve yazarı aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

A) Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi
B) Muhakemet-ül – Lügateyn – Ali Şir Nevai
C) Divanü Lügati’t – Türk – Kaşgarlı Mahmut
D) Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip
E) Atabet-ül – Hakayık – Edip Ahmet
(1988 ÖYS)

ÇÖZÜM: Yukarıda bazı özellikleri açıklanan yapıt, Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072–1075 yılları arasında yazılan Divanü Lügati’t Türk’tür. Yanıt: C

İslamiyetin Etkisinde Yaratılan Destanlar

• Manas Destanı: Kırgız Türklerinin destanıdır.
• Timur Destanı
• Danişment Gazi Destanı
• Cengiz Han Destanı
• Battal Gazi Destanı
• Köroğlu Destanı

Dede Korkut (Kitab-ı Dedem Korkut Ala Lisan-ı Taife-i Oğuzan)

Destan (epope) geleneğinden halk öykücülüğüne geçiş döneminin ürünü olan ve XV. yy.ın ilk yarısında yazıya geçirildiği anlaşılan Dede Korkut (Kitab-ı Dedem Korkut Ala Lisan-ı Taife-i Oğuzan (Oğuz Boylarının Diliyle yazılmış Dede Korkut Kitabı), kültürümüzün başyapıtlarından biridir.

Yapıtta on iki hikâye vardır. Bunlarda nazım, nesir karışıktır. Çeşitli betimlemeler, kahramanların tanıtılması, alkışlar (övgüler, hoş dilekler) ve kargışlar (ilençler, beddualar), övünmeler, bazen de konuşmalar, hitaplar manzumdur.

Oğuzca ile yazılmış olan bu hikâyelerde dil sadedir. Dinsel bazı kavramlar dışında yabancı sözcük yoktur. Özellikle manzum kısımlarda aliterasyona sık rastlanır. Bu hikâyeler Kuzeydoğu Anadolu’da ve Kafkaslarda yaşayan Oğuzların iç çekişmelerini ve dış düşmanlarla çatışmalarını anlatır. “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi” hikâyesinde ve “Deli Dumrul”da olduğu gibi, hikâyelerin kimisinde olağanüstülükler de vardır. Bu hikâyeler, Türklerin yaşayışı, Türklerdeki aile bağları, Türklerin kültürü üstüne önemli bilgiler içerir.

Dede Korkut, bu hikâyelerin yazarı değildir. O, adı efsanelere karışmış bir bilge kişidir. Tüm hikâyelerde adı ve rolü vardır.

ÖRNEK 3
Aşağıdakilerden hangisi destan (epope) geleneğinden halk öykücülüğüne geçiş döneminin ürünüdür?
A) Kutadgu Bilig
B) Divanü Lügati’t Türk
C) Atabetü’l Hakayık
D) Kitab-ı Dede Korkut
E) İskendername
(1981 ÖYS)

ÇÖZÜM: Yukarıda da anlatıldığı gibi, destan geleneğinden halk öykücülüğüne geçiş dönemi ürünü Kitab-ı Dede Korkut’tur. Yanıt: D

ÖRNEK 4
(I) “Kitab-ı Dede Korkut”, sanatçısı belli olmayan, halkın ortak malı olan bir eserdir. (II) Nazım ve nesir karışımı on iki hikâyeden oluşur. (III) Hikâyelerde daha çok Oğuzların, düşmanları ve insanüstü güçlerle savaşımları anlatılmaktadır. (IV) Her hikâye bağımsız olmakla beraber, çoğunda ortak kahramanlar bulunur ve her hikâyenin sonunda Dede Korkut söz alır. (V) Hikâyelerde adı geçen Dede Korkut, kahramanlığıyla ün kazanmış Oğuz beylerinden biridir.
Bu parçada numaralanmış cümlelerin hangisinde verilen bilgi yanlıştır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
(1996 ÖYS)

ÇÖZÜM: V. cümlede Dede Korkut hakkında verilen bilgi yanlıştır. Yanıt: E

ÖRNEK 5
Türk destanlarının oluşum sırasına uygun olarak verilen dizi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Saka, Göktürk, Hun, Uygur
B) Uygur, Hun, Göktürk, Saka
C) Göktürk, Uygur, Saka, Hun
D) Hun, Saka, Uygur, Göktürk
E) Saka, Hun, Göktürk, Uygur
(1976)

ÇÖZÜM: Türk destanları, tarihsel olarak E’deki gibi sıralanmaktadır. Yanıt: E

ÖRNEK 6
Aşağıdakilerden hangisi, “Orhun Yazıtları” için söylenemez?
A) Bilinen ilk Türk alfabesini günümüze ulaştırmıştır.
B) Göktürk ve Çin tarihinin bir bölümünü aydınlatmıştır.
C) Türk edebiyatının yazılı ilk örnekleridir.
D) Anlatımın mükemmel oluşu, daha önce yazılmış fakat ele geçmeyen başka örneklerin de bulunabileceğini gösterir.
E) Dörtlük birimi ve hece ölçüsüyle yazılmıştır.

ÇÖZÜM: Orhun Yazıtları manzum değildir. Bu nedenle E’de söylenenler yanlıştır. Yanıt: E

ÖRNEK 7
Nerede ve ne zaman yazıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, 12. yüzyılda, Semerkant yakınlarında Yüknek’te yazıldığı ileri sürülmüştür. Karahanlılar devrinde, seçkinler zümresine seslenmek amacıyla oluşturulan ikinci önemli yapıttır. Yaratıcısı, Türkistanlı olup doğuştan kördür. Dindar, gayretli ve kutlu bir kişidir. “Ediplerin edibi” olarak ün yapmıştır. Eserin adı “Gerçeklerin Eşiği” anlamına gelir. Beyit ve dörtlük birimi kullanılmış, aruzla yazılmıştır. Eserde bilim, cömertlik ve erdem üzerine görüşler açıklanır.
Bu parçada sözü edilen eser ve yazarı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Divanü Lügati’t Türk – Kaşgarlı Mahmut
B) Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi
C) Atebetü’l Hakayık – Edip Ahmet
D) Muhakemetü’l Lügateyn – Ali Şir Nevai
E) Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip

ÇÖZÜM: Parçada tanıtılan yapıt Edip Ahmet Yükneki (Yüknekli Edip Ahmet) tarafından yazılan “Atebetü’l Hakayık”tır. Yanıt: C

ÖRNEK 8
Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılan, İslamiyet öncesi Türk edebiyatının sözlü ürünlerini günümüze taşıyan eser, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Divanü Lügati’t Türk
B) Kutadgu Bilig
C) Muhakemet-ül Lügateyn
D) Atebetü’l Hakayık
E) Divan-ı Hikmet

ÇÖZÜM: Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla Arapça-Türkçe sözlük olarak yazılan yapıt Divanü Lügati’t Türk’tür. Yanıt: C

ÖRNEK 9
 (I) Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. (II) İslamiyet etkisindeki Türk edebiyatının önemli yapıtlarındandır. (III) Kaside biçiminde, aruz ölçüsüyle yazılmıştır. (IV) Eser, Hakaniye lehçesiyle oluşturulmuştur. (V) Eserde, simgesel kişiler konuşturularak devlet yönetimi ve toplumsal yaşam üstüne görüşler belirtilmiştir.
Bu parçadaki numaralı cümlelerden hangisinde bilgi yanlışı vardır?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

ÇÖZÜM: Parçanın I., II., IV. ve V. cümlelerinde doğru bilgiler verilmiştir. III. cümlede “kaside”den söz ediliyor; bu, yanlıştır. Kutadgu Bilig “mesnevi” tarzında yazılmıştır. Yanıt: C

ÖRNEK 10
Aşağıdakilerden hangisi, “Dede Korkut Hikâyeleri”nin bir özelliği değildir?
A) Anadolu Halkedebiyatının yazıya geçirilmiş ilk ürünlerindendir.
B) Hikâyelerden birkaçı destansı özellik gösterir.
C) Kimi dini terimler dışında yabancı sözcük kullanılmamıştır.
D) İslamiyetin etkileri de görülmektedir.
E) Yapıtın tümü nesir (düzyazı) biçimindedir.

ÇÖZÜM: Dede Korkut Hikâyeleri’nden yukarıda kısaca söz edilmiş ve bu hikâyelerde nazım-nesir karışıktır, denmişti. Şu halde E’de verilen bilgi yanlıştır. Yanıt: E

ÖRNEK 11
– – – – yapıtıdır. “İki dilin muhakemesi” anlamına gelen – – – – Türkçe ile Farsçanın karşılaştırıldığı ve Türkçenin birçok yönden Farsçadan üstün tutulduğu görülür. Sanatçı, bu yapıtını o çağda anadilini hor gören aydınları uyarmak için yazmıştır.
Bu parçada boş bırakılan yerlere, aşağıdakilerin hangisinde verilenler getirilmelidir?
A) Kaşgarlı Mahmut’un – Divanü Lügati’t Türk’te
B) Ali Şir Nevai’nin – Mizanü’l Evzan’da
C) Ali Şir Nevai’nin – Muhakemetü’l Lügateyn’de
D) Yusuf Has Hacip’in – Kutadgu Bilig’de
E) Edip Ahmet’in – Atebetü’l Hakayık’ta

ÇÖZÜM: İki dilin muhakemesi (karşılaştırılması) anlamına gelen ve Türkçe ile Farsçayı karşılaştırarak, Türkçeyi ihmal edip Farsçaya yönelen şairleri Türkçe yazmaya davet eden yapıt Ali Şir Nevai’nin Muhakemetü’l Lügateyn’idir. Yanıt: C

ÖRNEK 12
 – – – – yazarı – – – – yaşamı hakkında yeterli bilgi yoktur. “Yüknekli Mahmut” adında bir kişinin oğlu olduğu ve yapıtını XII. yüzyılın ilk yarısında yazdığı bilinmektedir. Hakaniye lehçesiyle yazılan bu yapıtın dili ağırdır. Aruz ölçüsüyle yazılmış, dini, ahlaki, didaktik bir yapıt niteliğindedir.
Bu parçada boş bırakılan yerlere, aşağıdakilerin hangisinde verilenler getirilmelidir?
A) Kutadgu Bilig’in – Yusuf Has Hacip’in
B) Divan-ı Hikmet’in – Ahmet Yesevi’nin
C) Atebetü’l Hakayık’ın – Edip Ahmet’in
D) Muhakemetü’l Lügateyn’in – Ali Şir Nevai’nin
E) Divanü Lügati’t Türk’ün – Kaşgarlı Mahmut’un

ÇÖZÜM: Parçada İslamiyet etkisiyle ve Hakaniye lehçesinde yaratılmış ilk ürünlerden biri ve onun yazarı soruluyor. Edip Ahmet Yükneki ve yapıtı Atebetü’l Hakayık. Yanıt: C

ÖRNEK 13
Destanlar, ulusların yaşamında dönüm noktası olmuş önemli olaylar üstüne, yüzyıllar içinde o ulusun düş gücüyle zenginleştirilerek oluşturulmuş manzum hikâyelerdir. Epope de denilen bu destanlar “doğal
destan”dır.
Aşağıdakilerden hangisi, doğal destan değildir?
A) Şehname (Firdevsi)
B) İlyada ve Odysseia (Homeros)
C) Kurtarılmış Kudüs (Tasso)
D) Oğuz Kağan
E) Alp Er Tunga

ÇÖZÜM: C’de verilen destan, Haçlı Seferleri’ni konu alan bir “yapma destan”dır. Yanıt: C

KONU TESTİ

1.
• Kaynağı Orta Asya’dır.
• Dil, öz Türkçedir.
• Ölçü, hece ölçüsüdür.
• Dil, yabancı etkilerden uzaktır.
• Sözlü ürünler ağırlıktadır.
Yukarıda özelliklerine değinilen edebiyat, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Halk edebiyatı
B) Divan edebiyatı
C) İslamiyet öncesi Türk edebiyatı
D) Tanzimat edebiyatı
E) Milli Edebiyat

2. Edebiyatımızın İslamlıktan önceki döneminde kullanılan bir şiir türüdür. Dörtlüklerle yazılır. Yiğitlik, aşk ve tabiat konularını işler. Dinsel törenlerde, şölenlerde… söylendiği sanılmaktadır.
Bu parçada tanıtılan nazım türü, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Destan B) Sav C) Koşma D) Sagu E) Koşuk

3. Aşağıdakilerin hangisinde bir bilgi yanlışı vardır?
A) Uygur dönemi yapıtları, Göktürk devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalmadır.
B) Göktürk alfabesi 38, Uygur alfabesi 14 harflidir.
C) Daha çok Budizmin ve Mani dininin esaslarını anlatan Uygur metinleri, Turfan bölgesindeki kazılarda ortaya çıkarılmıştır.
D) “Türk” adı ilk kez Uygur metinlerinde geçmiştir.
E) Uygurlardan kalma birçok öykünün yanında “kökünç” denilen bir tür ilkel tiyatronun örnekleri de vardır.

4. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesi Türk edebiyatının bir özelliği değildir?
A) Göçebe kültürünün izlerini taşıyan ürünlerde kahramanlık, doğa ve hayvan sevgisi, doğal olayların bıraktığı izler… gibi konular işlenmiştir.
B) Yerel özellik taşır, yabancı etkilerden büyük ölçüde uzaktır.
C) Sözlü velı olmak üzere gelişimini sürdürmüş, sözlü edebiyat ürünleri yazının bulunmadığı dönemlerde oluşmuş, kuşaktan kuşağa geçmiştir.
D) Sözlü edebiyat dinsel törenlerden doğmuştur. Törenleri; Şaman, Oyun, Kam, Baksı, Ozan… gibi değişik adlarla anılan, toplum içinde saygınlığı olan kişiler yönlendirmiş ve törenlerde şiirler okumuşlardır.
E) Sav, sagu, koşuk ve destanlar yazının bulunduğu dönemde yazıya geçirilmiş ve Türk edebiyatının en eski kaynakları olmuştur.

5. Aşağıdakilerden hangisi, İslamiyet öncesi sözlü Türk edebiyatı nazım türlerinden biridir?
A) Şölen B) Sığır C) Yuğ D) Sagu E) Kam

6. Sözlü edebiyat döneminde ozanlar, dinsel önder olmalarının yanı sıra hekimlik görevi de üstlenmişlerdir. Çeşitli törenlerde “kopuz” adı verilen saz eşliğinde sözlü ürünleri seslendiren bu sanatçılara çeşitli adlar verilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi, bu sanatçılara verilen adlardan biri değildir?
A) Şaman B) Âşık C) Baksı D) Ozan E) Kam

7. Aşağıdakilerden hangisi Türk destanlarından birinin adı değildir?
A) Gılgamış B) Bozkurt C) Türeyiş D) Şu E) Göç

8. (I) Yazılı edebiyat, Türkler arasında yazının kul anılmaya başlamasından sonra oluşturulan edebiyattır. (II) Türkler İslamlığı kabul etmeden önce Göktürk yazısı ve Uygur yazısı olmak üzere iki yazı kullanmışlardır. (III) Yazılı edebiyatın en önemli ilk ürünü, Göktürk alfabesiyle yazılmış olan Orhun Yazıtlarıdır. (IV) Uygur Türklerinin IX. yüzyılda kullanmaya başladıkları Uygur yazısıyla yazılmış eserlerin çoğu, Budizm ile ilgili dinsel metinlerdir. (V) Bunlar gelişmiş bir dilin edebi ürünleridir.
Bu parçada numaralanmış cümlelerin hangisinde verilen bilgi yanlıştır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

9. Çinlilere karşı Türk birliğini yeniden kurmak için savaşmış Göktürklerin öyküsü, aşağıdakilerden hangisinde anlatılmıştır?
A) Orhun Yazıtları
B) Alp Er Tunga destanı
C) Turfan (Uygur) Yazıtları
D) Göç destanı
E) Ergenekon destanı

10. Aşağıdakilerden hangisi diğer dört yapıttan sonra yazılmıştır?
A) Divan-ı Hikmet
B) Kutadgu Bilig
C) Dede Korkut Hikâyeleri
D) Divanü Lügati’t Türk
E) Göktürk Yazıtları

11. Aşağıdakilerin hangisinde verilen yapıt, karşısındaki yazara ait değildir?
A) Atebetü’l Hakayık – Edip Ahmet
B) Cihannüma – Ali Şir Nevai
C) Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip
D) Divanü Lügati’t Türk – Kaşgarlı Mahmut
E) Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi

12. 1069 yılında Yusuf Has Hacip tarafından mesnevi biçiminde yazılan bu ürün, edebiyatımızda aruz ölçüsünün ilk kullanıldığı yapıt olarak kabul edilmektedir. Yapıtta; adaleti, aklı, mutluluğu ve devleti temsil eden dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet yönetiminin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatır. Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan yapıtta, 173 tane de, hece ölçüsüyle yazılmış “mani” bulunmaktadır.
Bu parçada sözü edilen yapıt, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Harname
B) Kutadgu Bilig
C) Divanü Lügati’t Türk
D) Atebetü’l Hakayık
E) Divan-ı Hikmet

13. Araplara Türkçeyi tanıtmak ve öğretmek amacıyla Arapça yazılan, sözlük ve ansiklopedi niteliği taşıyan, içinde derlemeler bulunan yapıt ve bu yapıtın yazarı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Atebetü’l Hakayık – Edip Ahmet
B) Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip
C) Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi
D) Muhakemetü’l Lügateyn – Ali Şir Nevai
E) Divanü Lügati’t Türk – Kaşgarlı Mahmut

14. Tanrıya gönül bağlamayı, dünya işlerinden uzaklaşmayı telkin eden şiirlerin yer aldığı – – – – Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır. – – – – bu şiirleri, Anadolu’da gelişen tasavvufi halk edebiyatında ilahi olarak karşımıza çıkmıştır.
Bu parçada boş bırakılan yerlere, aşağıdakilerin hangisinde verilenler getirilmelidir?
A) Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip’in
B) Atebetü’l Hakayık – Edip Ahmet’in
C) Divanü Lügati’t Türk – Kaşgarlı Mahmut’un
D) Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi’nin
E) Muhakemetü’l Lügateyn – Ali Şir Nevai’nin

15. Bir kişinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren şiirlere İslamiyet Öncesi Türk edebiyatında – – – -, Halk edebiyatında – – – -, Divan edebiyatında ise – – – – denir.

Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yerlere, aşağıdakilerin hangisinde verilenler sırasıyla getirilmelidir?
A) sav, ağıt, mersiye
B) sagu, koçaklama, rubai
C) sagu, ağıt, mersiye
D) sagu, ağıt, münacaat
E) sav, mersiye, ağıt

16. (I) İslamiyet öncesi Türk edebiyatının nazım şekillerinden biri koşuktur. (II) Koşuklarda doğa, kahramanlık ve aşk konuları işlenmiştir. (III) Dörtlüklerle yazılan koşukların uyak düzeni aaab şeklindedir. (IV) Halk şiirindeki koşma, semai türlerinin ilk şekilleri olarak kabul edilir. (V) İlk koşuk örneklerine Kutadgu Bilig’de rastlanır.
Bu cümlelerin hangisinde bilgi yanlışı vardır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

17. Aşağıdakilerin hangisinde Göktürk destanları birlikte verilmiştir?
A) Şu – Bozkurt
B) Ergenekon – Bozkurt
C) Türeyiş – Ergenekon
D) Atilla – Oğuz Kağan
E) Oğuz Kağan – Türeyiş

18. Destanlar, eski çağlarda ulusları derinden etkileyen savaş, göç, doğal afet gibi olayları düşsel öğelerle zenginleştirerek anlatan edebi türlerdir.

Aşağıdakilerden hangisi, İslamiyetten sonra oluşan Türk destanlarındandır?
A) Şehname B) Göç C) Oğuz Kağan D) Manas E) Ergenekon

1.C 2.E 3.D 4.E 5.D 6.B 7.A 8.E 9.A 10.C 11.B 12.B 13.E 14.D 15.C 16.E 17.B 18.D