Türkçede Ses Olayları Nelerdir? Örnekleri, Özellikleri

Türkçede kelimeler türetilirken, çekimlenirken veya birleşirken kelimenin kökünde veya üzerine gelen ekte birtakım ses olayları meydana gelebilir.

Ünlü ve ünsüz harflerle ilgili bu ses olayları şunlardır:

1. Ünlü Düşmesi:

• Türkçede iki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:

• oğul-u > oğlu
• karın-ı > karnı
• fikir-i > fikri
• gönül-ü > gönlü…

• Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi görülebilir:

• kahve+altı > kahvaltı
• kayın+ana > kaynana…

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, yardımcı fiillerle birlikte kullanıldığında sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşebilir:

• seyir et- > seyret-
• keşif et- > keşfet-
• sabır et- > sabret- …

• Bazı sözcükler yapım eki aldığında ünlü düşmesi görülebilir:

• oyun-a – > oyna-
• ileri-le- > iler-le- ….

• “-idi,-imiş,-ise” ek fiilleri, sözcükle birleşirken kullanıma bağlı olarak “-i” sesi düşebilir:

• güzel imiş > güzelmiş
• yorgun ise > yorgunsa
• garip idi > garipti…

• “ile” bağlacı veya edatı sözcükle birleştiğinde “i” ünlüsü düşer:

• kedi ile>kediyle
• çiçek ile>çiçekle …

2. Ünlü Daralması:

• Sonu düz-geniş ünlü ile biten sözcükler “-yor” ekini aldığında sözcüğün sonundaki “a” veya “e” sesi daralarak “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür:

• başla-yor > başlıyor
• gelme-yor>gelmiyor
• oyna-yor>oynuyor…

. “de-” ve “ye-” fiilleri “-yor” ekinden başka ekler aldığında da daralmaya uğrar:

• de-y-ecek > diyecek
• ye-y-ecek > yiyecek
• de-y-en > diyen
• ye-y-en > yiyen …

Bu durum y yardımcı ünsüzün daraltıcı özelliğinden kaynaklanır.

3. Ünlü Türemesi:

• Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer:

• bir-cik > biricik
• genç-cik > gencecik…

• Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür:

• sapasağlam
• güpegündüz
• düpedüz…

4. Ünsüz Yumuşaması

• Sonu “p, ç, t, k” sert ünsüzleri ile biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” ye dönüşür:

• dolap-ı > dola-bı
• burç-u > burcu
• kilit-e > kilide
• köpek-in > köpeğin …

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler bu kurala uymaz:

• millet-in
•  hukuk-a
• hürriyet-e…

• Dilimizdeki tek heceli sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz:

• at-ın
• ölç-er
• saç-ı …

• Sert ünsüzle biten özel isimler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama yazıda gösterilmez:

• Burak’ın
• Zonguldak’a…

5. Ünsüz Uyumu (=Ünsüz Benzeşmesi=Ünsüz Sertleşmesi)

• Dilimizde sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h)  biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır: 

Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten bir kelime “c-d-g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında ekin başındaki c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ye dönüşerek sertleşir.

• aş-çı
• ağaç-tan
• seç-kin…

. Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:

• sev-gi
• ev-den
• göz-cü…

6. Ünsüz Düşmesi

• “k” ünsüzüyle biten bazı sözcüklere “-cik/-cek” eklerinden biri geldiğinde sözcük sonundaki “k” ünsüzü düşer:

• çabuk-cak > çabucak
• sıcak-cık > sıcacık
• ufak-cık > ufacık…

7. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde sözcüğün sonundaki ünsüzden bir tane türer:

• zan et- > zannet-
• af eyle- > affeyle-
• hak-ı > hakkı…

8. Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma harfleri)

• Ünlü harfle biten bir kelimenin üzerine, ünlü harf ile başlayan bir ek geldiğinde araya “n, s, ş, y” harflerinden biri girer:

• hava-y-ı
• sevgi-n-in
• iki-ş-er …
• biri-s-i

Dikkat! Bir kelimede meydana gelen ses olayının yazıda gösterilmemesi yazım yanlışına neden olur.

Ayrıca bakınız:

• Ünlü Harfler ve Özellikleri, Ünlülerle İlgili Ses Uyumları
• Ünsüz Harfler ve Özellikleri, Ünsüzlerle İlgili Ses Uyumları