Ses Olayları

Türkçede Ses Olayları Nelerdir? Örnekleri, Özellikleri

ahmet-hasim

Türkçede kelimeler türetilirken, çekimlenirken veya birleşirken kelimenin kökünde veya üzerine gelen ekte birtakım ses olayları meydana gelebilir.

Ünlü ve ünsüz harflerle ilgili bu ses olayları şunlardır:

1. Ünlü Düşmesi:

• Türkçede iki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:

  • ul-u > oğlu
  • karın-ı > karnı
  • fikir-i > fikri
  • gönül-ü > gönlü…

• Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi görülebilir:

  • kahve+altı > kahvaltı
  • kayın+ana > kaynana…

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, yardımcı fiillerle birlikte kullanıldığında sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşebilir:

  • seyir et- > seyret-
  • keşif et- > keşfet-
  • sabır et- > sabret- …

• Bazı sözcükler yapım eki aldığında ünlü düşmesi görülebilir:

  • oyun-a – > oyna-
  • ileri-le- > iler-le- ….

• “-idi,-imiş,-ise” ek fiilleri, sözcükle birleşirken kullanıma bağlı olarak “-i” sesi düşebilir:

  • güzel imiş > güzelmiş
  • yorgun ise > yorgunsa
  • garip idi > garipti…

• “ile” bağlacı veya edatı sözcükle birleştiğinde “i” ünlüsü düşer:

  • kedi ile>kediyle
  • çiçek ile>çiçekle …

2. Ünlü Daralması:

• Sonu düz-geniş ünlü ile biten sözcükler “-yor” ekini aldığında sözcüğün sonundaki “a” veya “e” sesi daralarak “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür:

  • başla-yor > başlıyor
  • gelme-yor>gelmiyor
  • oyna-yor>oynuyor…

. “de-” ve “ye-” fiilleri “-yor” ekinden başka ekler aldığında da daralmaya uğrar:

  • de-y-ecek > diyecek
  • ye-y-ecek > yiyecek
  • de-y-en > diyen
  • ye-y-en > yiyen …

Bu durum y yardımcı ünsüzün daraltıcı özelliğinden kaynaklanır.

3. Ünlü Türemesi:

• Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer:

  • bir-cik > biricik
  • genç-cik > gencecik…

• Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür:

  • sapasağlam
  • güpegündüz
  • düpedüz…

4. Ünsüz Yumuşaması

• Sonu “p, ç, t, k” sert ünsüzleri ile biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” ye dönüşür:

  • dolap-ı > dola-bı
  • burç-u > burcu
  • kilit-e > kilide
  • köpek-in > köpeğin …

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler bu kurala uymaz:

  • millet-in
  •  hukuk-a
  • hürriyet-e…

• Dilimizdeki tek heceli sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz:

  • at-ın
  • ölç-er
  • saç-ı …

• Sert ünsüzle biten özel isimler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama yazıda gösterilmez:

  • Burak’ın
  • Zonguldak’a…

5. Ünsüz Uyumu (=Ünsüz Benzeşmesi=Ünsüz Sertleşmesi)

• Dilimizde sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h)  biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır: 

Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten bir kelime “c-d-g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında ekin başındaki c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ye dönüşerek sertleşir.

  • aş-çı
  • ağaç-tan
  • seç-kin…

. Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:

  • sev-gi
  • ev-den
  • göz-cü…

6. Ünsüz Düşmesi

• “k” ünsüzüyle biten bazı sözcüklere “-cik/-cek” eklerinden biri geldiğinde sözcük sonundaki “k” ünsüzü düşer:

  • çabuk-cak > çabucak
  • sıcak-cık > sıcacık
  • ufak-cık > ufacık…

7. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde sözcüğün sonundaki ünsüzden bir tane türer:

  • zan et- > zannet-
  • af eyle- > affeyle-
  • hak-ı > hakkı…

8. Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma harfleri)

• Ünlü harfle biten bir kelimenin üzerine, ünlü harf ile başlayan bir ek geldiğinde araya “n, s, ş, y” harflerinden biri girer:

  • hava-y
  • sevgi-n-in
  • iki-ş-er …
  • biri-s-i

Dikkat! Bir kelimede meydana gelen ses olayının yazıda gösterilmemesi yazım yanlışına neden olur.

Ayrıca bakınız:

Benzer İçerikler:

İlginizi Çekebilir:
Kapalı
Başa dön tuşu