İsmin Hâlleri/Durumları (Hâl-Durum Ekleri) Nelerdir? Görevleri, Özellikleri, Örnekleri

İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir.

Özellikleri ve Görevleri:

• Eki yoktur.
• İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir.
• Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir.
• Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.
• Yalın haldeki isimler cümlede özne, belirtisiz nesne veya yüklem görevinde bulunabilir.

Örnek:

• ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)…

Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez:

• kalemlik, bilgili, susuz, meslektaş…

Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:

• dershane, tanksavar, gecekondu, bilirkişi…

Özellikleri ve Görevleri:

• ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler bu duruma girer.
• Bu isimler genellikle belirtili nesne olur. Belirtili nesneyi bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” soruları sorulur.

Örnekler:

• Defteri bana getir.
• Okulu yine astı.
• Ali kitabı aldı. (Belirtili nesne)
• Ev-i gördüm.
• Kapı-y-ı açtım.
• Okul-u boyadılar.
• Güller-i koparmayın…

Dikkat! Türkçe’de üç çeşit -i (-ı, -u, -ü) eki vardır. Bunları birbirine karıştırmamalıyız.

• Köyü güzelmiş (iyelik eki)
• Köyü gezdiler (hâl eki)
• Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki)

Özellikleri ve Görevleri:

• “-a /-e” ekiyle yapılır. İsmin “-e hâli” de denilir.
• Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.
• Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur.
• Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir.
• Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “neye, kime, nereye” sorularının cevabıdır. Sinema-y-a git, ev-e dön…

Örnekler:

• Kasabaya kimler gelmiş?
• Köye geri döneceğiz

♦ Yönelme durum eki kimi zaman isme zarf tümleci görevini yükler.

• Akşama yağmur bekleniyor. (Ne zaman?)
• Haftaya köyden misafir gelecek. (Ne zaman?)

♦ Yönelme durum eki kimi zaman “için” edatı görevinde kullanılabilir.

• Masaya bir örtü alacağım.
• Ona bir hediye aldım.

Dikkat! Yönelme durum eki ile bağ-fiil (ulaç=zarf-fiil) ekini karıştırmamak gerekir.

 Hal ekleri ismin üzerine gelir; ancak ulaç ekleri fiilin üzerine gelir.

• Konuşa konuşa bir hal oldum. ( bağ-fiil eki)
• Konuşmaya katılmak istemedim. (Yönelme eki)
• Sora sora Bağdat bulunur. ( bağ-fiil eki)
• Hesap sormaya kimsenin hakkı yok. (Yönelme eki)

Özellikleri ve Görevleri:

• “-dA/-dE” ekiyle yapılır. Büyük ünlü uyumuna göre “-ta/-te” şekli de vardır.
• Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.
• Genellikle “kimde, nede, nerede”sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur.

Örnekler:

• Babam-da hiç para yoktu.
• Ev-de oturma.
• Okul-da öğren.
• Yurt-ta kaldı.
• Sepet-te üç yumurta var…

♦ Bulunma (Kalma) durum eki zaman anlamındaki isimlere geldiğinde isme zarf tümleci görevini yükler.

• Bu zamanda böyle düşünenler kaldı mı?
• Osmanlılar döneminde şairler kasideler de yazmışlardı.
•  İzmir’den ayrıldığımızda beş yaşındaydım.

Özellikleri ve Görevleri:

• “-dAn/-dEn” ekiyle yapılır. Ünlü uyumuna ve ünsüz sertleşmesi kuralına göre “-tan/-ten” şekli de vardır.
• Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir.
• İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.
• okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi…

♦ -den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur.

• Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci)

♦ -den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır. Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir.

• Candan dost, toptan satış, içten davranış…

♦  -den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki “-ın, -in, -un, -ün”ün yerini tutabilir.

• Çocukların biri ↔ Çocuklardan biri.

♦ -den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir.

• Derinden derine sesler geliyor.

♦ -den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir.

• Gülden kırmızı yanak,
• Pamuktan beyaz eller…

Özellikleri ve Görevleri:

• “-Ca/-cE” ekiyle yapılır. “-ça/-çe” şekli de vardır.
• Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

Örnekler:

• Onun davranışları çok zaman delicedir.
• Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.
• O gün sizi saatlerce bekledik.
• Bu kararı sınıfça aldık.
• Bugün milletçe sevinçliyiz.

Özellikleri ve Görevleri:

• “ile” edatı kullanılarak yapılır. “i” düşürülerek kullanılır.
• Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

Örnekler:

• Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tümleci)
• İşi kolaylıkla başardı.
• Ayağına gelen topa hızla vurdu.
• Babasını sevinçle karşıladı.
• O artık bizimledir.
• Öğrencileriyle geziye gitmişti.
• Arabasıyla evimize kadar getirdi.
• İğneyle kuyu kazıyorsun.
• Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.
• Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.
• Zilin sesiyle yarışma bitti.

Özellikleri ve Görevleri:

• “-(n)İn”, “-dEn” ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir.
• bkz. Tamlayan eki

Örnekler:

• Kitabın yaprağı yırtılmış.
• ceketin düğmesi
• öğrencilerden biri