Hoca Tahsin Efendi Kimdir? Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri

Hoca Hasan Tahsin Efendi, (D: 7 Nisan 1811, Ninat, Arnavutluk – Ö: 3 Temmuz 1881, İstanbul) Bilgin, yazar.

Son dönem Osmanlı bilginlerinden ve düşünürlerinden Hoca Tahsin Efendi, Arnavutluk’ta Yanya ilinin Çamlık bölgesinde Filat ilçesine bağlı Ninat köyünde 1811 yılında doğmuştur. İlk dinî ve edebî bilgilerini babasından aldıktan sonra, medrese eğitimi için İstanbul’a gelmiş ve burada Vidinli Hoca adıyla tanınan Hoca Mustafa Efendi’nin derslerine katılmıştır.

Ardından yeni açılacak Dârülfünûn’da matematik ve doğa bilimleriyle ilgili dersleri okutacak öğretim üyelerini yetiştirmek ve Paris’teki Mektebi Osmânî’nin öğretim kadrosunda görevlendirilmek maksadıyla, Selim Sâbit Efendi ile birlikte 20 Mart 1857’de Paris’e gönderilmiştir.

Hoca Tahsîn Efendi, 1861’de Paris’ten dönmüş ve 1862 Eylül’ü başında bu defa, Abdülhak Hâmid Bey ve onun ağabeyi Abdülhâlik Nasûhî Bey ile birlikte tekrar Paris’e gitmiştir. Medeniyetin merkezi saydığı Paris’te bu defa sefaret imamlığı yapmış, Avrupa’da yaygın olan materyalist felsefeyle ilgilenmiş ve Paris kahvehanelerinde bir çok kuşkucu düşünür ile görüşmüştür.

1867 ilkbaharı sonunda Paris’e gelen Namık Kemâl ve Yeni Osmanlılar ile ilişki ve dostluk kurmuş ve nihayet 28 Şubat 1869’da, hava değişimi ve tedavi için geldiği Nice şehrinde 12 Şubat’ta ölen Fuad Paşa’nın cenazesini de yanına alarak, İstanbul’a dönmüştür.

İstanbul’a geldikten sonra, 8 Kasım 1869’da, henüz kuruluş aşamasında olan Dârü’l Fünûn’a müdür olarak atanmış ve bu yılın Ramazan ayında yapmış olduğu bilimsel konuşmalarla, çağdaş bilimleri Türk halkına tanıtmaya çalışmıştır.

Yaklaşık olarak bir yıl sonra, 5 Aralık 1870’de, Hoca Tahsin Efendi’nin “Terakkiyyâtı Ulûm” başlığını taşıyan konuşması ile bu aralar İstanbul’da bulunan tanınmış İslâm düşünürlerinden Cemâleddîni Afgânî’nin konuşması, dönemin dar görüşlü uleması tarafından İslâmiyet’e uygun bulunmayınca Dârü’l Fünûn’dan uzaklaştırılmıştır.

Bunun üzerine Hoca Tahsin Efendi, Bâbıâli’de Tersane Emini Yûsuf Efendi’nin Taşmekteb olarak da bilinen Sıbyan Mektebi’ne çekilmiş ve burada kendisini tamamen bilimsel araştırmalara ve eğitime vermiştir. Ancak bu kez de hakkında, etrafına topladığı kimselerin akıllarını çeldiği ve inançlarını bozduğu suçlamasıyla soruşturma açılmıştır. Bu sorundan, vaktiyle kendisini Dârü’lFünûn müdürlüğüne atayan Maârif Nâzırı Saffet Paşa’nın yardımları sayesinde kurtulmuştur.

1870’li yılların başında Memâliki İslâmiyye Coğrafya Cemiyeti’ni kurmuş ve dönemin önde gelen devlet ve düşünce adamlarından Münîf Paşa’nın yardımıyla bir ara kütüphaneler müfettişliğine getirilmiştir. Ardından, 15 Mayıs 1878’de, 400 kuruş maaşla Dârü’lMuallimîn’e son sınıf kozmografya ve trigonometri hocası olarak atanmıştır.

13 Ekim 1879’da kurulan Cemiyyeti İlmiyyei Arnavudiyye’nin yürütmüş olduğu bilimsel etkinliklerde görev almış ve ayrıca Batı bilimlerinin yurt içinde tanınmasını ve yayılmasını sağlamak maksadıyla Cemiyyeti İlmiyye adında bir bilim derneği kurmuştur. Bu dernek adına 16 Kasım 1879’dan itibaren, Mecmûai Ulûm adında bir dergi çıkarmış ve burada çeşitli makaleler yayımlamıştır.

Bu arada, sağlığı gittikçe bozulunca, Münîf Paşa onu, Erenköy’deki köşküne aldırmış ve 3 Temmuz 1881’de Erenköy’de ölen Hoca Tahsîn Efendi, Sahrâyı Cedîd Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir.

Hoca Tahsîn Efendi’nin Eserleri

Hoca Tahsin Efendi’nin yazma ve basma halinde çok sayıda eseri bulunmaktadır. Bunlardan,

• Mürebbîi Etfâl, (Çocukların Eğitmeni, İstanbul 1289) eğitimle,
• Usûli Fenni Filâhat Kimyâyı Zirâat (Tarım Bilgisi Tarım Kimyası, İstanbul 1291) çiftçilikle,
• Esrârı Âb u Havâ, (Su ve Havanın Sırları, İstanbul 1309) suyun fizikî ve kimyevî özellikleriyle,
• Psiholoji yâhûd İlmi Rûh, (Psikoloji, İstanbul 1309), insanın zihnî ve ruhî etkinliklerini fizyolojik olarak açıklamaya çalışan çağdaş psikolojinin bulgularıyla,
• Târîhi Tekvîn yâhûd Hilkat, (Yaratılış Tarihi, İstanbul 1310), Osmanlı Dünyası’nda yeni yeni tanınmaya başlayan Evrim Kuramı çerçevesinde canlı ve cansız varlıkların oluşum biçimiyle,
• Esâsı İlmi Hey’et (Astronominin Temelleri, İstanbul 1311) ise bir astronomi tarihçisinin gözüyle Newtoncu çağdaş astronominin tanıtımıyla ilgilidir.

Ayrıca tanınmış Fransız düşünürlerinden Constantin François de Chasseboeuf Volney’nin (17571820), La loi naturelle ou catéchisme du citoyen français (Doğa Yasası veya Fransız Vatandaşının İlmihâli, 1792) adlı eserini, Nevâmîsi Tabîiyye (Doğa Yasaları, İstanbul) adıyla çevirmiş, fakat yayımlayamamıştır.

Bunların dışında Hoca Tahsin Efendi, Mecmûa-i Ulûm adıyla yayımladığı dergide, dönemin sıkça tartışılan konularına ilişkin çok sayıda makale yazmıştır:

• 1.”İlme Dâ’ir Bir İki Söz”, Mecmûai Ulûm, Sene 1, Numara 1, 1 Zî’lHicce 1296, s. 2245.
• 2.”Aklâmü’lAkvâm”, Mecmûai Ulûm, Sene 1, Numara 1, 1 Zî’lHicce 1296, s. 4576.
• 3.”Terakkîi Maârif, Târîh ve Taksîm ve Semerâtı Ulûm”, Mecmûai Ulûm, Sene 1, Numara 2, 15 Zî’lHicce 1296, s. 133152 ve s. 153160; Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s. 321335 ve Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s. 421425.
• 4.”Yeryüzü’nde Bir Mülk’e Dâ’ir”, Mecmûai Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muharrem 1297, s.243305; Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s. 335352 ve Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s. 385405.
• 5.”Havâdisi Medeniyye”, Mecmûai Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muharrem 1297, s. 309310.
• 6.”Ahlâkı İslâmiyye”, Mecmûai Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muharrem 1297, s. 310318.
• 7.”Târîhi Terakkî”, Mecmûai Ulûm, Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s. 353370.
• 8.Dolpher, “Süt”, Özetleyerek Çeviren: Hoca Tahsin Efendi, Mecmûa-i Ulûm, Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s. 370377.
• 9.”Âile”, Mecmûai Ulûm, Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s. 425429.
• 10.”Esrârı Âb u Havâ”, Mecmûai Ulûm, Sene 2, Numara 7, 1 Rebîü’lEvvel 1297, s.436464.