Aruz ölçüsü hecelerin açıklık (ünlü ile biten hece) ve kapalılık (ünsüzle biten hece) esasına dayanır.
Aruz ölçüsünün temeli, hecelerin uzun ve kısa olmaları özelliğine dayanır. Ölçünün doğru bulunması için önce mısradaki hecelerin değerinin tespit edilmesi gerekir. Aruz vezninde heceler iki şekilde değerlendirilir.
Açık / kısa heceler ( . ) ( v ) | Kapalı / uzun heceler ( - )
Ayrıca bakınız-> Türk Şiirinde Aruz Ölçüsü: Aruzla İlgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü
Değişken kalıp diye ifade ettiğiniz "Feilâtün (Fâilâtün)" aynı mantık üzre tesbit edilir... Şu örneği inceleyiniz.
Gazel
Lâle-hadler yine gülşende neler etmediler
Sera yürütmediler gonceyi soyletmediler
Taşradan geldi çemen sahnina bîçâredürür
Devr-i gül sohbetine lâleyi iletmediler
Âdeti hûbların çevri cefâdur amma
Bana etdüklerini kimselere etmediler
Kamdülillâh mey-i can-bahş ile sâkilerimüz
Âb-ı hayat ile Kevser suyum istetmediler
Ey Necati yürî sabreyle elimden ne gelür
Hûblar cevr ü cefâyı kime öğretmediler (Necati)
Feilâtün (Fâilâtün) Feilâtün Feilâtün Feilün (Fa'lün)
Günümüz Türkçesiyle
1. beyit: Al yanaklı güzeller, gül bahçesinde gene neler yapmadılar! Selviye nazlı nazlı sallanmak cesareti ve goncaya açılmak fırsatı vermediler.
2. beyit: Lale, bahçeye dışarıdan gelen bir zavallıdır: ondan dolayı onu gül devri sohbetine sokmadılar.
3. beyit: Güzellerin huyu zaten cevir ve cefa ise de cana ettiklerini kimselere etmediler.
4. beyit: Allah'a hamdolsun ki sakilerimiz cana can katan şarapla, bize abıhayatı ve Kevser suyunu aratmadılar.
3. beyit: Ey Necati! Yürü, sabret; elinden başka ne gelir? Güzeller cevizle cefayı kime öğretmediler ki...
