Bağlaçlar Türleri, Özellikleri |
|
BAĞLAÇLAR Tek başına anlamı olmayan, anlamca birbiriyle ilgili cümleleri veya cümlede görevdeş sözcük ve söz öbeklerini bağlamaya yarayan kelimelere bağlaç denir.
Bağlaçların Özellikleri* Edatlardan farkı, zaten var olan anlam ilgilerine dayanarak bağ kurmasıdır. Edatlar ise yeni anlam ilgileri kurarlar. * Bağlaçların yerine noktalama işaretleri kullanılabilir. * Bağlaçlar cümleden çıkarılınca anlam bozulmaz, ama daralabilir. Bağlaçlar (ile hariç) önceki ve sonraki kelimeden ayrı yazılır. Bitişik yazılanlar bağlaç değil, ektir.
BAĞLAÇ ÇEŞİTLERİ a. Sıralama Bağlaçları
Cümleleri, anlam ve görev bakımından benzer veya aynı olan kelimeleri, sözleri ve öğeleri birbirine bağlar.
"ve" bağlacı yerine virgül veya "-İp", "-ErEk" zarf-fiil ekleri de kullanılabilir:
Not:
"ve" ile görevleri aynı olmasına rağmen her zaman birbirinin yerine kullanılamazlar. "ile"nin kullanım alanı daha dardır.
Not: Edat olarak kullanılan ve zarf yapan "ile"den farklıdır.
b. Eşdeğerlik Bağlaçları
Aynı değerde olup da birinin tercih edilmesi gereken iki seçenek arasında kullanılırlar.
c. Karşılaştırma Bağlaçları
İki seçenek sunulduğunda kullanılır.
Her ikisi de geçerli olan iki durumu anlatır. Bunlar zıt da olabilir, eşdeğer da.
* Aynı görevdeki kelimeleri, kelime gruplarını ve öğeleri birbirine bağlar.
* Cümleleri de birbirine bağlar:
* Cümleleri -yapı bakımından olumlu oldukları hâlde- olumsuz yapar. Yüklem olumlu durumdadır.
Yüklem olumsuz çekimlenirse anlatım bozukluğu meydana gelir.
* Zıt anlamlı iki sıfatla birlikte kullanılarak onların arasında bir durum ifade eder.
Not: "Ne zor, ne acı günler yaşadık" örneğinde "ne zor" ve "ne acı" sözleri ayrı ayrı da (biri olmadan) kullanılabileceği için buradaki "ne"ler bağlaç oluşturmaz.
Öğeleri ya da cümleleri birbirine bağlarlar.
d. Karşıtlık Bağlaçları
"ama, fakat, lâkin" aynı anlamlı bağlaçlardır. "yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki" de bunlara yakın bağlaçlardır. * "ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki" bağlaçları, aralarında zıtlık bulunan iki ayrı ifadeyi, cümleyi birbirine bağlar.
Not: Bir cümle bu bağlaçlardan biriyle başlayabilir. Bu durumda bu bağlaçlar iki bağımsız cümleyi birbirine bağlamış olur..
* "ne yazık ki" bağlacı çok kötü ve acı sonları bildirir.
* "ne var ki" bağlacı çaresizlik ifade eder.
* "ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak", neden, şart, uyarma bildirir
* Sadece "ama" bağlacı pekiştirme anlamı katar.
* Yine sadece "ama", cümle sonunda, dikkat çekmek için kullanılır.
Aralarında zıtlık, aykırılık bulunan iki cümleyi "tersine olarak, -dİğİ hâlde" anlamlarıyla birbirine bağlar.
Not: Bu bağlaçlar anlam bakımından zıt olmayan cümleler arasında kullanılırsa anlatım bozukluğuna yol açar.
e. Gerekçe Bağlaçları
"Şundan dolayı, şu sebeple" anlamlarına gelir. Neden bildirir.
"çünkü" anlamında kullanılır.
f. Özetleme Bağlaçları
g. Pekiştirme Bağlaçları
Bu bağlaçlardan bazıları bazı durumlarda birbirlerinin yerine kullanılabilirler. * "bile" kullanılan bir cümle daha önce kullanılmış bir cümlenin ya devamıdır ya da devamı gibi görünür.
* "bile" yerine "de" veya "dahi" de kullanılabilir.
* "hatta, hem de, ayrıca, üstelik"
h. "de, ki, ise" bağlaçları
* Her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı ve de, da şeklinde yazılır; bitiştirilmez, te, ta şeklinde yazılmaz. "ya" ile birlikte kullanıldığında da ayrı yazılır: "ya da" kelimenin son hecesine kalınlık-incelik bakımından uyar. * Genellikle "dahi, bile, üstelik, hatta" bağlaçlarıyla özdeştir.
* Cümleleri, aynı görevdeki kelimeleri ve sözleri birbirine bağlar ve değişik anlamlar katar:
Cümleleri bağlamış, burada pikniğe gitmek için erzak hazırlama şartı var.
* Tekrarlanan kelimelerin arasına girerek anlamı güçlendirir:
* "ama" bağlacının yerine kullanılabilir; cümleleri ve öğeleri birbirine bağlayabilir:
* Edattan ve zarftan sonra gelerek anlamı pekiştirebilir:
Sadece "ki" biçimi vardır. * Anlam bakımından birbiriyle ilgili cümleleri birbirine bağlar.
* Birisinden alıntı yapılacağı zaman kullanılır.
* Özneyle veya tümleçlerle ilgili açıklama yapılacağı zaman kullanılır. Bazen "ki" ile başlayan bu açıklama iki kısa çizgi arasında verilir.
* "ki" kullanılan bazı cümlelerin "ki"den sonraki kısmı söylenmez.
* Tekrar edilen kelimeler arasında kullanılır.
* Abartma anlamı katar.
* Bu bağlaç birkaç örnekte kalıplaşarak bitişik yazılmaktadır. Belki, çünkü (burada ünlü uyumuna girmiş), hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki.
Karşılaştırma ilgisi kurar, karşıtlığı güçlendirir.
Ek-fiilin şart çekimiyle karıştırılabilir.
YAPI BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR 1. Basit Bağlaçlar Yapım eki almamış (kök hâlindeki) bağlaçlardır. ve, ile, de, fakat, eğer... 2. Türemiş Bağlaçlar Yapım eki almış bağlaçlardır. kısa-ca, yal(ı)n-ız, üste-lik... 3. Birleşik Bağlaçlar Birden fazla kelimeden oluşurlar ve bitişik yazılırlar. yoksa (yok + ise), hâlbuki (hal + bu + ki)... 4. Öbekleşmiş Bağlaçlar Birden fazla kelimeden oluşur ve ayrı yazılırlar. ya da, ne var ki, hem de...
|