Köy Seyirlik Oyunları

Köy Ortaoyunları, köylülerin uzun kış aylarında ve hususiyle düğünlerde, bayramlarda eğlenmek ve vakit geçirmek için düzenleyip oynadıkları dram karakterli temsillerdir. Bu temsiller, târihî kaynakların verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre çok eski bir sözlü geleneğe dayanmaktadır.

Bu gelenek 1071 târihinden sonra da ozanların yanı sıra, Anadolu'da devam etmiş ve bugüne kadar yaşayıp gelmiştir. Karagöz ve yakın devirlerde tam karakterini kazanan şehir kültürü mahsulü Ortaoyunu'ndan da ayrı ve eski olan bu oyunları;

a) Ritüel oyunlar:

  • 1 - Yılın değişmesiyle ilgili oyunlar (Köse - gelin oyunu gibi);
  • 2 - Mücerred fikirlere bağlı oyunlar (Arap oyunları);
  • 3 - Hayvan kültüne bağlı oyunlar (Saya Gezme oyunu);
  • 4 - Bitki kültüne bağlı oyunlar (Cemalcik, mahsulün elde edilmesi oyunu);
  • 5 - Mezheb merasimleri (Alevî ve Bektaşiler arasında tarikat karakteri taşıyan temsiller);

b) Profan mâhiyetteki oyunlar:

  • 1 - Günlük hayattan alınanlar (Tarla Sınırı, Kalaycı oyunları);
  • 2 - Masallara bağlı oyunlar : (Keloğlan oyunu);
  • 3 - Destanlara veya saz şâirlerinin hayatlarına bağlı oyunlar (Göçebe oyunu);
  • 4 - Târihî hâdiselere bağlı oyunlar : (İstiklâl Savaşı oyunu);
  • 5 - Hayvanları taklid edici oyunlar (Kartal ve Tilki oyunları);
  • 6 - Samıt veya lâl oyunları (pantomim) (= Yaş, Yılbaşı, Berber, Kovandan Arı Çalma, Ali ile Fatoş oyunları);
  • 7 - Bebek (Kukla) oyunları (= Kaaraçör oyunu) bölümlerine ayırmak mümkündür.

Köylülerin;

  • 1 - güldürücü,
  • 2 - acıklı,
  • 3 - sessiz (samıt veya lal),
  • 4 - bebek (kukla)

olmak üzere gruplandırdığı bu oyunların en mühim vasfı anonim oluşlarından geliyor. Bu oyunları köylerde adları bilinen veya bilinmeyen gençlerle orta yaşlılar oynarlar. Aralarında en kabiliyetlileri rejisör vazifesini görür. Kadınların da kendi aralarında bu oyunlardan bâzılarını oynadıklarını görüyoruz. Oyunlar kapalı yerlerde veya açıkta oynanmaktadır. Oyunlarda lüzuma göre çok basit bir dekor fikrini veren malzeme kullanıkyor. Bazen bir deve veya atın işe yaradığı görülür. Bu oyunlarda makyaj ve kostümler de yer almaktadır.

Çocuktan ihtiyara kadar pek çok seyirci kütlesi bulan bu ayrı kaynaklara bağlı oyunlar zamanımıza kadar yaşayıp gelmiştir.

Ritüel Oyunlar içinde değerlendirilen bir Köy Seyirlik Oyunu Örneği:

Köse-Gelin (eski yılın bitmesi ve yeni yılın başlaması) oyunu :
(Oyun, eski yılın bittiği tarih olan şubatın on yedisinde başlar ve üç gün sürer).

Oyuncular:
Güvey: (Eski yılı temsil eder), ihtiyar ve kamburdur. Köse olduğu için sakal takar. Başına yünden çoban başlığı giyer. Ayaklarında çarık vardır. Uzun konçlu yün çorapları dizlerine kadar çıkar. Elinde baston bulunur.

Güvey : (Yeni yılı temsil eder) genç, gürbüz ve sıhhatlidir. Başında kasket, sırtında alacalı ipekten yakasız mintan ve ayaklarında çizme vardır. Nakışlı uzun çoraplarının konçlarını çizmelerinin üstünden devirip katlar. Düz renkte pantolon giymiştir.
Gelin : Gelin elbisesi giymiş erkektir. Yüzü makyajlıdır. Ananeye göre oyunda konuşmaz.
Diğer oyuncular : Haberci, hediyeleri toplayan ve 2-3 yardımcı.

Oyun :
Oyunu idare eden Öncü, Köse ile Gelini neş'e içinde evlendirmiştir. Oyun yerinde çalgıcılar çalmaya başlaymca Köse oturduğu köşeden kalkıp ortaya kadar gelir. Karşı taraftan cilveli hareketleri ile gelin görünür. İkisi orta yerde karşılaşırlar. Bu karşılaşmadan memnun olmayan gelin somurtur. Birlikte oynamaya başlarlar. Oyun, konuşmaksızın, sessiz cereyan eder. Gelin, oyun sırasında jest ve mimiklerle güveyi âdeta ipnotize eder. Çok yaşlı Köse düşüp bayılır. Gelin, Köse'yi dürtmek suretiyle ayıltmaya çalışır, muvaffak olamaz. Bunun üzerine yardımcılar ihtiyarı yaka-paça edip dışarı çıkarırlar.

Biraz sonra öncü ile yeni güvey ortaya gelirler. Öncü, halka hitap eder:
- Arkadaşlar, moruk öldü, köyün en güzel kızını yeni yıl ile evlendiriyoruz, deyip gelinle yeni dâmâdm evlendiği haberini ilân eder.

Çalgıcılar, neş'eli hava çalmaya başlarlar. Gelin ile güvey halay çekerler. Oyuna, ev sahipleri de katılabilirler. Ananeye göre gelinin yüzünü görmek için hediye vermek lâzımdır. Oyun biter bitmez ev sahibinin verdiği hediyelerle gelinin yüzü açılır. (Doğubayazıt Oyunu)

Kaynakça: Prof.Dr.Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş