Şiirde Durak

[refresh]

Şiirde Durak Nedir? Özellikleri, Örnekleri

DURAK: Hece ölçüsü ile yazılan şiirlerde ölçü kalıpları içindeki durma yerleri.

Hece ölçüsü, bir şiirin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine dayanır. Bütün bir şiiri oluşturan dizelerin hece sayısına göre ad alır. Sözgelimi, sekiz heceli dizelerden kurulu bir şiirin ölçüsü "sekizli hece kalıbı" diye adlandırılır.

Hece şiirlerinde, sayı denkliğinden başka durak denkliği de aranır. "Durak", hece ölçüsüne uyum sağlayan bir çeşit ses kesimidir. Güzel bir şiirde, sözcük tam durak yerinde biter ve okuyana uygun bir nefes payı böylece verilmiş olur.

Duraklar hiçbir zaman sözcüğü bölmez; sözcük sonlarına gelir. Heceyle oluşturulan bütün şiirlerde durak aranacak diye bir kural da yoktur. Yani hece ölçüsüyle oluşturulmuş duraksız şiirlerimiz de vardır.

İslamiyet'ten önceki dönemlerde de kullandığımız hece ölçüsü, tamamen yerli ve milli ölçümüzdür. Halk edebiyatının temel ölçüsü olmasına rağmen Nedim ve Şeyh Galip gibi büyük Divan şairleri tarafından da kullanılmıştır. Eskiden bu ölçüye "parmak hesabı" veya "parmak ölçeği" denirdi.

Hece ölçüsünün Türk edebiyatında kullanılan başlıca kalıpları 5 ile 16 hece arasındadır. 5 heceden küçük kalıplarla yazılan ya da söylenen şiirler çok azdır.

Örnekler:

Örnek-1

Gâh eserim / yeller gibi (4 + 4 = 8)
Gâh tozarım / yollar gibi (4 + 4 = 8)
Gâh akarım / seller gibi (4 + 4 = 8)
Gel gör beni / aşk neyledi (4 + 4 = 8)
(Yunus EMRE)

Yukarıdaki dörtlük, 8'li hece ölçüsü ile söylenmiştir ve 4 + 4 duraklıdır.

Örnek-2

Güzellerin bahçesinde/ açılan
(4 + 4 + 3 = 11)
Lale midir/ sümbül müdür/ gül müdür
(4 + 4 + 3 = 11)
Beyaz gerdanına/ İnip saçılan
(6 + 5 = 11)
Zülüf müdür/ kakül müdür/ tel midir
(4 + 4 + 3 = 11)
(Gevheri)

Yukarıdaki dörtlük, 11 'li hece ölçüsüyle söylenmiştir ve 4 + 4 + 3 duraklıdır.

Örnek-3
Bir sonbahar akşamı / sahillerdeyim
(7 + 5 = 12)
Gamlı bir heykel gibi / kayalarda ben
(7 + 5 = 12)
Dağınık saçlarımdan / pervasız esen
(7 + 5 = 12)
Rüzgârların elinde / kırık bir neyim
(7 + 5 = 12)
(Faruk Nafiz ÇAMLIBEL)

Yukarıdaki dörtlük, 12'li hece ölçüsüyle oluşturulmuştur ve 7 + 5 duraklıdır.

Örnek-4
Tutam yâr elinden tutam
Çıkam dağlara dağlara
Olam bir yaralı bülbül
Inem bağlara bağlara
(Anonim)
Yukarıdaki dörtlük, 8'li hece ölçüsü ile söylenmiştir ve duraksızdır.

UYARI:
Türk edebiyatının Arap ve Iran edebiyatlarının etkisine girmediği çağlarda Türkler yalnızca hece ölçüsünü kullanmışlardır. Bir başka deyişle hece ölçüsü, Türklerin şiirdeki ulusal şiir ölçüsüdür.

[refresh]

Durak

Hece ölçüsüyle yazılan şiirlerde, ahengi artırmak amacıyla mısralar belli yerlerinden ayrılır. Bu ayrım yerlerine durak (durgunlanma) denir.
1. Durak, ahenk sağlayan bir çeşit ses kesimidir.
2. Sözün gidişi zorlanmadan şiir okuyucusuna bir nefes payı bırakılmıştır.
3. Duraklarda kelimelerden ortalarından bölünemez. İyi bir durakta kelime mutlaka bitmiştir.

Not: Bir şiirde, bütün dizelerin durakları aynı olabileceği gibi, belli dizelerde farklı duraklar da kullanılabilir. Bir şiirin her dizesinde farklı duraklar kullanılmışsa, o şiir duraksız kabul edilir.
4. Hece ölçüsünde ikili, üçlü, dörtlü, beşli, altılı duraklar kullanılmıştır.

Kalıplar:
1. Hece ölçüsüyle yazılmış bir şiirde, bir mısradaki hece sayısı o şiirin kalıbıdır.
2. Hece ölçüsünde "ikili" den "yirmili" ye kadar kalıp vardır.
3. Türk şiirinde en çok kullanılan kalıplar yedili, sekizli, onbirli, ondörtlü kalıplardır.

Yedili kalıp:
Giderim-/yolum yaya 3+4=7'li hece ölçüsü
Cemâlin-/benzer aya
Eridim-/hayal oldum
Günleri-/saya saya

Sekizli kalıp:
Gel dilberim-/kan eyleme 4+4=8'li hece ölçüsü
Seni kandan-/ sakınırım
Doğan aydan / esen yelden
Seni gülden / sakınırım (Âşık Ömer)

Hece ölçüsünün on birli kalıbı:
İptida Bağdad'a / sefer olanda 6+5=11'li hece ölçüsü
Atladı hendeği / geçti Genç Osman
Vuruldu sancaktar / kaptı sancağı
İletti, bedene / dikti Genç Osman ( Kayıkçı Kul Mustafa )

Hece ölçüsünün on dörtlü kalıbı:
Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken 7+7=14'lü hece ölçüsü.
Söylenmemiş bir masal / gibi Anadolu'muz
Arkadaş, biz bu yolda/ türküler tuttururken
Sana uğurlar olsun / ayrılıyor yolumuz ( Faruk Nafiz Çamlıbel)

Duraksız şiir: (Hece ölçüsünün on birli kalıbı):
Bir düşünsen, yarıyı geçti ömrüm 11
Gençlik böyledir işte, gelir gider; 11
Ve kırılır sonra kolun kanadın; 11
Koşarsın pencereden pencereye 11 (Cahit Sıtkı Tarancı)

Yukarıdaki dörtlüğü oluşturan bütün dizelerdeki hece sayısı 11'dir. Fakat bütün dizelerde duraklar aynı yerde değildir. Kelimeler ortadan bölünemeyeceğine göre bu dörtlüğü duraksız kâbul etmek zorundayız. Bu durumda yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 11'li kalıbıyla ve duraksız olarak yazılmıştır diyebiliriz.

Kaynak: https://www.turkedebiyati.org/hece_olcusu.html